TBMM Milli Saraylar Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası’nda 15 kişinin 18 milyon 816 bin 480 düğüm atarak 9 ayda tamamladığı 52,27 metrekarelik kırmızı zeminli yayla çiçeği desenli Hereke halısı, tezgahtan indi.
Halı, Türk kültürünün en önemli temsilcilerinden… Bunların başında da kuşkusuz Hereke geliyor. Dolmabahçe Sarayı‘nın tefrişinde kullanılacak 52 metrelik bu halı, sarayın yıllanmış duvarlarıyla birlikte özüne dönecek.
Peki, Hereke’yi ne kadar tanıyoruz? Nedir özelliği? İsterseniz baştan başlayalım…
Hereke Fabrika-i Hümâyûnu
1843 yılında kurulan Hereke Fabrikası, 1845’de yeni yapılmakta olan sarayların döşemelik ve perdelik ihtiyacını karşılamak üzere Hereke Fabrika-i Hümâyûnu adıyla üretime geçmişti. Osmanlı İmparatorluğu’nun o tarihe kadar ipekli dokuma alanında kurduğu en kapsamlı fabrika olan Hereke Fabrikası için Fransa’dan jakar tezgâhları ve tasarımcılar getirilerek üretim başlatılmıştı.
Geleneksel Osmanlı halıcılığında bir dönüm noktası sayılabilecek 1891 yılında, Hereke Fabrika-i Hümâyûnu, kuruluşundan yaklaşık yarım asır sonra, yüz adet yeni tezgâhla halı üretimine başladı. Sultan II. Abdülhamid’in (1876-1909) himayesinde, Sivas, Ladik ve Manisa’dan getirilen ustalarla başlanan bu üretimde, ustalara önce saray tarafından verilen desen örnekleri dokutturulmuş ve bu desenler daha sonra geliştirilerek özgün bir Hereke üslubu oluşturulmaya çalışıldı. Böylece, saraylar için ipekli döşemelik ve perdelik üreten Hereke Fabrikası’na halı dokuma birimleri eklenmiş ve dünyaca tanınan Hereke halıcılığının temelleri atılmıştı. O dönemde Dolmabahçe Sarayı içinde de Hereke Dokumahânesi adıyla bilinen ve fabrikaya bağlı olarak çalışan bir dokuma atölyesi bulunduğu bilinmektedir.
Dolmabahçe için ilk halı değil
Aslında Dolmabahçe Sarayı’nın Hereke halısı var. Yaklaşık 124 metrekareyi bulan ölçüsü ile Dolmabahçe Sarayı’nın en büyük halısı olma özelliğini taşır. Madalyonlu ve kabartma desenli halı tamamen Avrupa tarzında dokunmuştur. Oval madalyon, istiridye motifleri, S ve C kıvrımlarıyla, aynı rengin farklı tonlarının kullanımıyla elde edilmiş resimsel tasarımı ile halı Hereke’nin Batı’dan aldığı desenleri en iyi yansıttığı uygulamasıdır. Bazı bölümlerinde havların yüksek kesilmesiyle motifler kabartma olarak verilmiştir. II. Abdülhamid’in emri ile Hereke’de bunlara benzer kabartma, belgelerde geçen adı ile kadife halılar dokunmuştur. Bir köşesinde “Hereke sene 1318” yazılıdır.
Yün Hereke Halı
Milli Saraylar Koleksiyonu’nun en dikkat çekici eserleri arasında Yıldız Şale1 numaralı Tören Salonu’nda yer alan, ölçü ve tasarımı ile eşsiz Hereke halısının şeması saray ressamı Emil Meinz tarafından 1898 tarihinde yapılmıştır.
Halının tasarımı tören salonunun tavan ve duvar resimleri ile birlikte çizilmiştir. Halının merkezinde elips madalyon ile birlikte toplam üç madalyonu, salonun avizelerinin izdüşümlerine denk düşürerek tasarlanmıştır. Eserin bir diğer özelliği ise gerek Yıldız Şale Tören Salonu gerekse Dolmabahçe Sarayı’nda yer alan bazı oda ve salonlarda olduğu gibi tüm zemini kaplayacak şekilde dokunmuş olmasıdır. Halının orta zemini tek parça, yan bordürler ve kule çıkmalarına denk gelen bölümleri ek olarak yapılmıştır. Ek yerleri kaliteli bir işçilik yapılarak belirsizce yerleştirilmiş ve desen bütünlüğü sağlanmıştır. Hereke Fabrikası’nın üsluplaşmış Hereke saray halıları desen ve renk özelliğindedir. Krem renkli zemin, kırmızı zeminli köşe dolguları, madalyon ve köşelerde yer alan iri rumi kıvrımları Hereke saray halılarında klasikleşmiş unsurlar olarak görülmektedir. Halının madalyonları, rozetler ve köşe dolgularında daha ziyade rumi motifleri kullanılmıştır. Oval madalyonun dört yanında rozetler yer alır. Madalyonda iri rumi kıvrımların arasında natüralist serpme çiçek motifleri yer alır. Ortadaki geniş bordür krem zemin üzerine hatayi ve Çin bulutu motiflerinden oluşmaktadır. Hatayiler bir krem ve mavi zeminli atlamalı olarak devam etmekte, araları ve kenarları Çin bulutlarıyla işlenmiş geniş rumiden oluşmaktadır. Geniş bordürün iki yanında yer alan ince bordürler kendi içinde bölümlere ayrılır. Dış bordürün ortasındaki geniş bordür rozet ve gül motiflerinden oluşur.
Saraylarımıza layık halı kültürümüzün en nadide eserlerinden olan Hereke halısının ne kadar ince ve titiz bir çalışma ile yapıldığına şaşırmamak elde değil. Halı şuan evlerde dekoratif bir ürün olma yolunda ilerlerken, en önemli eserlerimizin değişmez parçaları olmuş tarih sayfalarında. Halıdaki deseni, tavandaki avizeye denk gelecek şekilde dokuyan ve özenen sanatçılara saygı ile…